Nikos Kazantzakis: mijn favoriete Griekse schrijver
In de koude donkere dagen doe ik niets liever dan lezen over Griekenland. Hoewel ik mijn leerlingen dagelijks vermoei met Griekse bouwordes en de oorlogen met de Perzen, raakt dit nooit het gevoel dat Griekenland oproept. De Griekse lucht, de vrijheid, de zeeën en eilanden lijken te roepen, wachten om weer bezocht te worden. Mijn favoriete schrijver, en één die ik u van ganser harte aanraad, is Nikos Kazantzakis. En bij het lezen van zijn autobiografie raakten mij deze winter met name zijn reizen door Griekenland.
Hij schreef hierover in zijn levensverhaal Verantwoording aan El Greco: “Het licht in Griekenland is één en al geest. In dat licht slaagde de mens erin helder te zien, orde te scheppen in de chaos. Er een universum van te maken. Een universum wil zeggen: harmonie. In Griekenland stond altijd het lot van de mens op het spel. In Griekenland is niet de prestatie te hoogste schoonheid, maar zijn strijd voor de vrijheid.” Nikos Kazantzakis is de belichaming van deze vrijheid. En ook van Griekenland. Want hoewel wij bij Griekenland veelal denken aan de klassieke tempels in Athene, is het inderdaad haar strijd voor vrijheid die Griekenland definieert. In alle reizen die ik in Griekenland mocht maken en begeleiden overheersten de verhalen om strijd. Strijd tegen de Perzen, maar ook tegen de Turken in de vierhonderd jaar durende onderdrukking, strijd tegen dictators, om net zo vrij te worden als de blauwe zee.
Zorba de Griek
Nikos Kazantzakis kennen we vooral van zijn boek Zorba de Griek, dat natuurlijk geniaal verfilmd werd in 1964 met Anthony Quinn in de hoofdrol. Maar het boek zelf spreekt veel meer, dankzij de achtergrond van Kazantzakis. Boven alles was hij namelijk een Kretenzer: mijn lievelingssoort. De roman Zorba draait om de vriendschap tussen een door twijfel geplaagde schrijver die alles probeert te beredeneren, en Alexis Zorbás, een levenskunstenaar die vertrouwt op zijn Griekse gevoel en instinct en die in volledige harmonie met zichzelf en de wereld leeft. Het speelt zich af op Kreta in de jaren 1930, waar de schrijver een kolenmijn wil exploiteren en daarbij de hulp heeft ingeroepen van Zorbás, een man van de wereld, die hij toevallig heeft ontmoet. Vriendschap, liefde, moord, dans, muziek; er is veel te vinden in deze meeslepende roman die boven alles Zorbás levensmotto uitdraagt: het leven liefhebben en de dood niet vrezen.
Kazantzakis en Kreta
De dood vrezen is iets dat Kazantzakis zelf, als schrijver, niet vreemd was. Hij werd geboren in het Kreta van 1883, dat destijds nog in strijd was met de Turken. In zijn autobiografie (Verantwoording aan El Greco) beschrijft hij hoe hij opgroeide onder de Turkse terreur en hoe het zijn levenswerk werd te schrijven over de Griekse vrijheid. Ook het boek Kapitein Michalis verhaalt over de verschrikkingen in het Kreta van zijn jeugd. De jonge Nikos verlaat het roerige Kreta allereerst voor het eiland Naxos, waar hij zijn opleiding genoot bij de jezuïeten. Tijdens reizen met SRC over de Cycladen passeerden we de school waar de jonge Nikos zich ontwikkelde tot de schrijver die hij zou worden. Over het eiland Naxos schreef Kazantzakis:
“Dit eiland was zo’n zegen: rust, onschuldige gezichten, de vijgen, de kalme zee. Ik staarde naar de mensen. Nooit schrokken deze mensen van een aardbeving of een Turk. Hun ogen hadden niets vurigs om zich heen. De vrijheid hier had de dorst naar vrijheid gelest, en het geluk van het leven verspreidde zich als een slapend water. Kreta werd een verhaal, een vurige wolk in de verte. Nooit een schrik, bloedvergieten en strijd voor vrijheid, alles smolt en loste op in deze slaperige gelukzaligheid van Naxos.”
In zijn jonge jaren bezoekt Kazantzakis vervolgens verschillende kloosters in Griekenland, waaronder de heilige berg Athos, maar hij verlaat Griekenland ook, hongerig naar kennis, en hij verblijft in Rusland, Italië en Duitsland. Zijn hart is echter altijd in Kreta en vanaf een afstand strijdt hij voor zijn vaderland, bijvoorbeeld als hij na de Eerste Wereldoorlog 150.000 Grieken redt van een hongersnood in Rusland. Vaak keert hij terug. Hij brengt dan een bezoek aan het paleis van koning Minos in Knossos, waardoor hij gefascineerd is. hier vind hij de ware ziel, die hij de Kretenzische blik noemt. Anders dan in Spanje vocht de oude, Minoïsche beschaving (zo’n 1700 voor christus) namelijk niet met stieren. Ze dansten ermee. De waarde van de mens, wordt volgens Kazantzakis, “slecht door één ding bepaald: hij moet dapper en in vrijheid leven en sterven, zoals een Griek betaamt.”
Een aantal jaren geleden bezocht ik het graf van Kazantzakis, hooggelegen in zijn geboortestad Heraklion. Een ware pelgrimage, met het mooiste grafschrift dat ik ooit las:
Ik hoop niets. Ik vrees niets. Ik ben vrij.
Boekentips: mijn favorieten van Kazantzakis
• Leven en wandel van Zorbás de Griek, vertaald door Hero Hokwerda (2015).
• Kapitein Michalis, over het nog door de Turken bezette Kreta. Vrijheid of de dood!
• Verantwoording aan El Greco, autobiografie uit 1957 met prachtige verhalen over Griekenland en reizen.
Wilt u Kreta ook ontdekken? Bekijk onze reizen naar Griekenland.
Volg ons