Leestip: Il gattopardo, de tijgerkat
Sinds een half jaar woon ik nu in Palermo. De stad fascineert me, in haar eeuwige tegenstrijdigheden. De stad is de laatste jaren ontzettend veranderd en gemoderniseerd, maar in de buurt la Kalsa bijvoorbeeld zie je sporen van armoede. Tegelijkertijd zijn er de barokke palazzi, de vergane glorie. Elke maand ga ik naar de derde verdieping om mijn huur te betalen aan de signora die nog een titel draagt.
De oorsprong en ook het einde van deze tegenstrijdigheden werd beschreven in de Siciliaanse klassieker Il Gattopardo, de Tijgerkat. Het boek dat pas in 1958, een jaar na het overlijden van schrijver Giuseppe Tomasi di Lampedusa verscheen, werd befaamd vanwege de verfilming door Visconti in 1963. Maar ook het boek is de moeite waard en geeft meer dan welk andere roman dan ook inzicht in de ziel van Sicilië.
De Tijgerkat, zoals de Nederlandse vertaling luidt, beschrijft het einde van een tijdperk en de aanloop naar moderniteit. Het gaat over de ondergang van de adel, loyaal aan de Spaanse koning, die eeuwenlang de scepter zwaaide op Sicilië. Het gaat over het ontstaan van het Italiaanse koninkrijk, in gang gezet door Garibaldi en zijn roodhemden, die vanuit Noord-Italië Marsala binnenvielen met het doel om Zuid- en Noord-Italië te verenigen tot een moderne natiestaat.
Fabrizio Salina als afspiegeling van di Lampedusa’s overgrootvader
Di Lampedusa schrijft alwetend. Hij liet zich inspireren door zijn afkomst, die doordrenkt is met adellijk bloed. Zo is prins Fabrizio Salina, de hoofdpersoon in de Tijgerkat, een afspiegeling van di Lampedusa’s overgrootvader, Giuseppe Fabrizio. Door Fabrizio geeft di Lampedusa ons inzicht in zowel het leven van de adel in de eeuwen voor 1860, als de spagaat waarin zij zich bevond rond 1860. Hij beschrijft de villa’s, zowel in Palermo als daarbuiten, van de Salina-familie. Hij beschrijft hun gebruiken, hun bezittingen, hun overpeinzingen. Hij beschrijft de gedachten van prins Fabrizio, die zich pijnlijk bewust is van de ondergang van zijn wereld, van zijn stand. Want de roodhemden luiden een nieuwe tijd in, waarin naam of bloed geen waarde meer heeft. Dit wordt al duidelijk in de kennismaking met de prins: Between the pride and intellectuality of his mother and irresponsibility of his father, poor prince Fabrizio lived in perpetual discontent under his jove-like frown, watching the ruin of his own class and his own inheritance, without ever making, still less wanting to make, any move towards saving it.
Wat valt er te redden? Fabrizio is een intelligent man, in bezit van een groot gezin, een neefje, Tancredi, dat hem liever is dan zijn eigen zoons en zich aansluit bij de roodhemden; een vriendschap met de familiepriester vader Pirrone, een jezuiët, en een observatorium. Sterren zijn voor Fabrizio dierbaarder dan mensen. Mensen zijn namelijk ‘altijd te dichtbij, te zwak en twistziek.’ Hij heeft een zomerresidentie, kasteel Donnafugata nabij Ragusa, waar hij de belastingen heft. Ook na de landing van Garibaldi keert hij er met zijn gezin terug. Hij is er joviaal. Te joviaal: And the prince, who found Donnafugata unchanged, was found very much changed himself, for never before would he have issued so cordial an invitation: and from that moment, invisibly, began the decline of his prestige.
Italië werd geboren
Tijdens het verblijf van de familie vinden er twee belangrijke gebeurtenissen plaats: als eerste de volksstemming, waarin de nieuwe ‘Italianen’ kiezen voor aansluiting bij het koninkrijk. In de woorden van Fabrizio:‘Italië werd geboren, die nacht op Donnafugata, daar en op dat moment, in dat kleine vergeten dorp, zoals ook in Palermo of in Napels. Italië werd geboren en men kon alleen maar hopen dat ze door zou leven in deze vorm. Elke andere zou slechter zijn. Hij had het gevoel dat iets, iemand, was gestorven. En alleen god wist in welke zijstraat, in welke hoek van het menselijk bewustzijn.
Het is tevens de plek waar Angelica haar indrukwekkende entree maakt. Een moment dat Visconti, die het verhaal in 1963 verfilmde, subliem naar het doek vertaalde. Of Claudia Cardinale natuurlijk. Angelica staat wellicht symbool voor het nieuwe Italië. Minder verfijnd, met een minder belangrijke naam en bloedlijn, maar van verfrissende schoonheid. En bij haar binnenkomst was iedereen zo onder de indruk van haar schoonheid dat niemand haar gebreken zag. Net zoals de natiestaat. Want priester Pirrone, de huispriester, voorspelde aan zijn niet-adelijke vrienden: het is een verschil in houding, niet vermogen en feodale rechten, die een edelman maken. Zou deze klasse verdwijnen, dan zou een equivalent meteen opstaan. Met dezelfde kwaliteiten en gebreken. Alleen is deze dan niet meer op bloed gebaseerd.
Angelica trouwt met Tancredi, het favoriete neefje van de prins. En terwijl zij dansen op het zelfde bal als waar prins Fabrizio melancholisch ronddwaalt, schrijft de alwetende Lampedusa: They were the most moving sight there. Two young people in love, dancing together. Blind to each other’s defects, deaf to the warnings of fate, delucing themselves that the whole course of their lives would be as smooth as the ballroom floor. Op het zelfde bal minacht Fabrizio zijn klasse. De lege woorden. De decadentie.
De essentie van Sicilië
De edelen keren zich tegen Garibaldi. En Fabrizio keert zich nergens meer tegen. Hij beseft dat met zijn dood, de Salina’s zullen sterven. Dat hij de laatste van zijn soort is. En voor hij sterft, beschrijft hij, pessimistisch, maar beter dan wie en wanneer dan ook, de essentie van Sicilië, die zoals die van hemzelf is: Wij zijn oud. Heel oud. Al 25 eeuwen hebben we het gewicht gedragen van superieure en heterogene beschavingen. Allen van buiten, geen van onszelf. Slapen. Dat is wat Sicilianen willen. En ze zullen altijd diegenen haten die hen wakker proberen te maken. De sfeer, het klimaat, het landschap van Sicilië. De zomers die lang zijn als een Russische winter. De wreedheid; deze constante spanning in alles. En zelfs de monumenten uit het verleden, betoverend maar onbegrijpbaar omdat ze niet door ons gebouwd zijn en toch staan ze hier, als geesten. We denken dat we een koloniaal verleden hebben dat ons recht geeft op een grootste begrafenis.
De roman is het lezen waard. Niet alleen vanwege het inzicht in deze cruciale periode, maar ook vanwege de fantastische schrijfstijl van di Lampedusa, die wellicht nog alwetender was dan hij zelf dacht te zijn. Immers rijst telkens weer de vraag hoe men zich verhouden moet tot verandering, zeker op een eiland als Sicilië, een eiland waar de goden wonen.
Plekken uit de film van Visconti:
• Het beroemde Donnafugata kasteel is helaas niet het kasteel uit de tijgerkat, hoewel dit wordt gesuggereerd. Desalniettemin geeft het kasteel een goed beeld van de hoogtijdagen van de Siciliaanse adel. Nog een beter beeld geeft echter Palazzo Mirto, gelegen aan Piazza Marina, Palermo.
• Het dorp Ciminna, 30 kilometer ten zuiden van Palermo, werd door Visconti gekozen als Donnafugata.
• De familievilla is het prachtige palazzo van Villa Boscogrande, Via Tommaso Natale 91, in Mondello, Palermo’s badplaats.
• Het grote bal werd gefilmd in Palazzo Valguarnera Gangi, Piazza Croce dei Vespri. Hoewel de straten van Palermo in beeld zijn, zijn dit soms decors. Piazza Marina en Piazza della Vittoria allo Spasimo zijn echter in beeld!
Lees het boek 'De tijgerkat' zelf!Bestel het bij uw lokale boekhandel of via Bol.com
Bekijk onze reizen naar Sicilië
Volg ons